Συνέντευξη στην Νικολέτα Ντάμπου
Λίγες ασθένειες έχουν θέσει μέσα σε λίγους μήνες τόσα καίρια νομικά ζητήματα σε παγκόσμιο επίπεδο όσα ο κορονάϊος COVID-19. Αναμένοντας το σχετικό εμβόλιο, το ζήτημα της υποχρεωτικότητας ή μη του εμβολιασμού καθίσταται πιο επίκαιρο από ποτέ. Για αυτό και το www.healthweb.gr αναρωτήθηκε τι πρόκειται να συμβεί με τον εμβολιασμό βάση του πρόσφατα ψηφισθείς νόμου 4675/2020 («Πρόληψη, προστασία και προαγωγή της υγείας – ανάπτυξη των υπηρεσιών δημόσιας υγείας και άλλες διατάξεις») και εάν θα μπορούσε να καταστεί υποχρεωτικός .
Απευθυνθήκαμε στον κ. Αθανάσιο Παναγιώτου, LL.M. in Medical Law, Queen Mary University of London .Δικηγόρος Παρ’Εφέταις Μέλος Δ.Σ. European Association of Health Law, ο οποίος μέσα από την συνέντευξη που μας παραχώρησε απαντάει σε ορισμένα εύλογα ερωτήματα που ενδέχεται να απασχολήσουν το επόμενο διάστημα τους περισσότερους πολίτες, νομικούς και μη.
Ο κ. Αθανάσιος Παναγιώτου.
Στο σημείο αυτό θα πρέπει να τονιστεί πως, λόγω περιορισμένου χώρου, δεν θα εστιάσουμε στο θέμα του εμβολιασμού ως αναγκαίου όρου για την εκπλήρωση δημόσιας υποχρέωσης (π.χ. εγγραφή των παιδιών στην υποχρεωτική εκπαίδευση) ούτε στην πρόβλεψη υποχρεωτικού εμβολιασμού για άσκηση δικαιώματος σε ορισμένα περιβάλλοντα (π.χ. ως όρου για την πρόσληψη υγειονομικού προσωπικού).
Υπάρχει στην Ελλάδα νομοθετική πρόβλεψη για υποχρεωτικό εμβολιασμό;
Ο νόμος 4675/2020 (ΦΕΚ Τεύχος A 54/11.03.2020) για τη Δημόσια Υγεία, στο άρθρο 4 αναφέρει: «Σε περιπτώσεις εμφάνισης κινδύνου διάδοσης μεταδοτικού νοσήματος, που ενδέχεται να έχει σοβαρές επιπτώσεις στη δημόσια υγεία, μπορεί να επιβάλλεται, με απόφαση του Υπουργού Υγείας, μετά από γνώμη της ΕΕΔΥ, υποχρεωτικότητα του εμβολιασμού με σκοπό την αποτροπή της διάδοσης της νόσου. Με την ανωτέρω απόφαση ορίζονται η ομάδα του πληθυσμού ως προς την οποία καθίσταται υποχρεωτικός ο εμβολιασμός με καθορισμένο εμβόλιο, η τυχόν καθορισμένη περιοχή υπαγωγής στην υποχρεωτικότητα, το χρονικό διάστημα ισχύος της υποχρεωτικότητας του εμβολιασμού, το οποίο πρέπει πάντοτε να αποφασίζεται ως έκτακτο και προσωρινό μέτρο προστασίας της δημόσιας υγείας για συγκεκριμένη ομάδα του πληθυσμού, η ρύθμιση της διαδικασίας του εμβολιασμού και κάθε άλλη σχετική λεπτομέρεια.»
Μπορεί ο εμβολιασμός να είναι υποχρεωτικός; Είναι απαραίτητο να συναινέσουμε σε αυτόν;
Η προστασία της δημόσιας υγείας θεμελιώνεται συνταγματικά στη γενική υποχρέωση του κράτους να «μεριμνά για την υγεία των πολιτών» (άρθρο 21, παρ. 3 του Συντάγματος). Δεδομένου ότι η πρόβλεψη υποχρεωτικότητας αποτελεί περιορισμό στην προσωπική μας αυτονομία, τίθεται το ερώτημά εάν υπάρχει νομική βάση για τον περιορισμό αυτόν.
Το Σύνταγμα (άρθρο 5) και η Ευρωπαϊκή Σύμβαση για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου (ΕΣΔΑ) (άρθρο 2) δέχονται τέτοιους περιορισμούς μόνο σχετικά με τη δυνατότητα επιβολής περιοριστικών μέτρων στην ελεύθερη κίνηση και εγκατάσταση. Έτσι, μπορεί να απαγορευθεί η μετακίνηση των πολιτών ή η εγκατάστασή τους σε ορισμένη περιοχή, ώστε να περιορισθεί η μετάδοση σοβαρών ασθενειών όπως ο κορωνοϊός και ο κίνδυνος επιδημίας ή πανδημίας (βλ. ολικά ή τοπικά lockdown κοκ.)
Αναμφίβολα, ο εμβολιασμός αποτελεί ισχυρό όπλο πρόληψης της μετάδοσης ασθενειών και, επομένως, σημαντικό μέσο προστασίας της δημόσιας υγείας. Ωστόσο, δεν θα πρέπει να λησμονούμε πως ταυτόχρονα αποτελεί και ιατρική πράξη, η διενέργεια της οποίας εξαρτάται από την ελεύθερη βούληση του προσώπου. Η θεμελιώδης αρχή της «συναίνεσης ύστερα από ενημέρωση» (informed consent) καθιερώνεται σε πλείστα νομικά κείμενα.
Συγκεκριμένα:
- Στον Χάρτη των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της ΕΕ (άρθρο 3 παρ. 2)
- Στη Σύμβαση για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα και τη Βιοϊατρική (Σύμβαση Οβιέδο) που ισχύει στην Ελλάδα υπερισχύοντας του κοινού δικαίου (ν. 2619/1998) (άρθρο 5 παρ. 1)
- Στον ν. 2071/1992 (Εκσυγχρονισμός και Οργάνωση του Συστήματος Υγείας (άρθρο 47 παρ. 2)
- Στον Κώδικα Ιατρικής Δεοντολογίας (ν. 3418/2005) που επανέλαβε τις ρυθμίσεις της Σύμβασης του Οβιέδο και ρύθμισε διεξοδικότερα τα ζητήματα της συναίνεσης και ενημέρωσης του ασθενούς (άρθρα 11 και 12)
- Στο άρθρο 308 παρ. 3 Ποινικού Κώδικα
- Στο Σύνταγμα (άρ. 2§1, 5§1, 9§1 εδ. β)
Τονίζεται πως η Σύμβαση του Οβιέδο έχει αυξημένη τυπική ισχύ και καθιερώνει τη συναίνεση ως αυτοτελές δικαίωμα. Συνεπώς, για κάθε περιορισμό της απαιτείται ειδική αιτιολογία. Επομένως, ο εμβολιασμός δεν μπορεί να είναι «υποχρεωτικός». Δεν μπορεί να διενεργηθεί με επέμβαση στο σώμα του προσώπου, παρά τη θέλησή του. Αυτό θα ήταν αντίθετο στην αρχή της ανθρώπινης αξίας και θα αποτελούσε προσβολή της ανθρώπινης αξιοπρέπειας. Άλλωστε, σύμφωνα με το άρθρο 7 παρ. 2 του Συντάγματος «Tα βασανιστήρια, οποιαδήποτε σωματική κάκωση, βλάβη υγείας, ή άσκηση ψυχολογικής βίας, καθώς και κάθε άλλη προσβολή της ανθρώπινης αξιοπρέπειας απαγορεύονται και τιμωρούνται, όπως νόμος ορίζει.»
«Υποχρεωτικότητα» είναι νοητή μόνον ως μέτρο περιορισμού -αποκλειστικά- της ελευθερίας της κίνησης για λόγους δημόσιας υγείας, κατά το Σύνταγμα και την ΕΣΔΑ. Αυτό, πρακτικά, σημαίνει ότι, όσοι επιλέξουν να μην εμβολιασθούν, επιτρέπεται να περιορισθούν στην κίνησή τους με μέτρα όπως π.χ. η καραντίνα (τα οποία, βέβαια, υπόκεινται στην αρχή της αναλογικότητας και δεν θα πρέπει να συνεχίζονται αν η πανδημία υποχωρήσει) (https://www.syntagmawatch.gr/ask-a-question/borei-na-epivlithei-me-apofasi-tou-ypourgou-ygeias-meta-apo-gnomi-tis-eedy-ypoxreotikotita-emvoliasmou/))
Υπάρχει άλλη άποψη-ανάγνωση του ζητήματος; Είναι αποδεκτός περιορισμός των παραπάνω δικαιωμάτων;
Δεδομένου ότι ορισμένοι περιορισμοί σε θεμελιώδη ατομικά δικαιώματα είναι αναγκαίοι για την προστασία της υγείας και ότι η προστασία της δημόσιας υγείας είναι διαχρονικά συνυφασμένη με τον περιορισμό θεμελιωδών ανθρωπίνων δικαιωμάτων και ατομικών ελευθεριών, υπάρχει και η αντίθετη άποψη.
Συγκεκριμένα, κατά το άρθρο 26 της Συμβάσης του Οβιέδο: «Δεν τίθενται περιορισμοί στην άσκηση των δικαιωμάτων και προστατευτικών διατάξεων της παρούσας Σύμβασης πλην όσων ορίζονται δια νόμου και είναι αναγκαίοι σε μια δημοκρατική κοινωνία προς το συμφέρον της δημόσιας ασφάλειας, την πρόληψη του εγκλήματος, την προστασία της δημόσιας υγείας ή την προστασία των δικαιωμάτων και ελευθεριών των άλλων.»
Σύμφωνα με μία άποψη, για λόγους δημόσιας υγείας επιτρέπονται οι αναγκαστικοί εμβολιασμοί, ώστε να μην εξαπλωθεί μεταδοτική νόσος. Αποτελεί, λοιπόν, αυτό εξαίρεση από το προαναφερθέν άρθρο 7 παρ. 2 του Συντάγματος; Σύμφωνα με την ίδια άποψη, ο υποχρεωτικός εμβολιασμός για λόγους δημόσιας υγείας δεν αποτελεί πραγματική εξαίρεση από το δικαίωμα, αλλά πρόκειται για στάθμιση της ασυμβίβαστης μεταξύ τους προστασίας διαφόρων φορέων δικαιωμάτων.
Τι θα συμβεί με εκείνα τα άτομα που δεν θα είναι διατεθειμένα να εμβολιαστούν; Μπορούν να προβλεφθούν κυρώσεις; Ποιες μπορεί να είναι οι συνέπειες της άρνησης συμμόρφωσης με σχετική νομοθεσία περί υποχρεωτικού εμβολιασμού;
Η πρόσφατη παραπομπή της υπόθεσης Vavřička and others v. the Czech Republic (no.47621/13) (συνέπειες της άρνησης συμμόρφωσης με την τσεχική νομοθεσία περί υποχρεωτικού εμβολιασμού) στο Τμήμα Ευρείας Σύνθεσης του Ε.Δ.Δ.Α. είναι ενδεικτική της πολυπλοκότητας του θέματος. Ενώ η ενδεχόμενη ανακάλυψη του εμβολίου για τον COVID-19 θα συνεπάγεται την υποχρέωση των κρατών να το θέσουν στη διάθεση όσων υπάγονται στη δικαιοδοσία τους, τι θα συμβεί με εκείνους που δεν θα είναι διατεθειμένοι να εμβολιαστούν;
Αν και η συγκεκριμένη υπόθεση αφορά τις συνέπειες από την άρνηση γονέων να εμβολιάσουν τα παιδιά τους με βάση την τσεχική νομοθεσία, εντούτοις η συγκεκριμένη απόφαση σίγουρα θα αποτελέσει οδηγό για τα κράτη μέλη του Συμβουλίου της Ευρώπης. Το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου θα αποφανθεί για το συγκεκριμένο ζήτημα, αφού ένα από τα Τμήματά του αποφάσισε να παραιτηθεί υπέρ του Τμήματος Ευρείας Συνθέσεως . Μια τέτοια παραίτηση λαμβάνει χώρα όταν μια υπόθεση «εγείρει σοβαρό ζήτημα ως προς την ερμηνεία της Σύμβασης ή των Πρωτοκόλλων της ή εάν η επίλυση ενός ζητήματος μπορεί να έρχεται σε αντίθεση με προηγούμενη απόφαση του Δικαστηρίου» (αρ. 30 Ε.Σ.Δ.Α.)
Η συζήτηση της υπόθεσης θα γίνει την 1η Ιουλίου (https://www.echr.coe.int/Pages/home.aspx?p=hearings/calendar) και αναμένεται με μεγάλο ενδιαφέρον. Με δεδομένο πως η υπόθεση ξεκίνησε πολύ πριν την εμφάνιση του COVID-19, είναι εξαιρετικά σημαντικό να δούμε τον πιθανό αντίκτυπο της παγκόσμιας υγειονομικής κρίσης στο σκεπτικό του Δικαστηρίου.
Θα πρέπει να τονιστεί πως σε προηγούμενες υποθέσεις (βλ. Solomakhin v. Ukraine) το Ε.Δ.Δ.Α. έκρινε πως η παρέμβαση στη σωματική ακεραιότητα μέσω του εμβολιασμού μπορεί να δικαιολογηθεί για λόγους δημόσιας υγείας και από την ανάγκη ελέγχου της εξάπλωσης μολυσματικών ασθενειών. Επιπλέον, στην ίδια υπόθεση το ιατρικό προσωπικό είχε ελέγξει την καταλληλότητα του συγκεκριμένου ατόμου για εμβολιασμό πριν από την πραγματοποίησή του, γεγονός που -κατά το δικαστήριο- υποδηλώνει ότι είχαν ληφθεί οι απαραίτητες προφυλάξεις για να διασφαλιστεί ότι η ιατρική παρέμβαση δεν θα τον βλάψει σε βαθμό που θα διαταρασσόταν η ισορροπία μεταξύ της σωματικής ακεραιότητάς του και της ανάγκης προστασίας της δημόσιας υγείας.
Συνεπώς, αναμένουμε να δούμε:
- Πως θα εφαρμοστεί η διάταξη του ν. 4675/2020 περί υποχρεωτικού εμβολιασμού και πως θα αντιμετωπιστούν τα ζητήματα συνταγματικότητας;
- Τι επίδραση θα έχει στην εφαρμογή αυτή (αλλά και στην εφαρμογή ανάλογης νομοθεσίας κρατών μελών του Συμβουλίου της Ευρώπης) μια ενδεχόμενη απόφαση του Τμήματος Ευρείας Σύνθεσης του Ε.Δ.Δ.Α. που θα είναι αντίθετη στον υποχρεωτικό εμβολιασμό;
Πηγές:
Δαγτόγλου Πρ., Ατομικά Δικαιώματα, Εκδ. Αντ. Ν. Σάκκουλα, 1991
Παπαρρηγοπούλου-Πεχλιβανίδη Π., Δίκαιο της Υγείας, Νομική Βιβλιοθήκη, 2009
Διαβάστε όλες τις τελευταίες Ειδήσεις για την υγεία από την Ελλάδα και τον ΚόσμοΑκολουθήστε το healthweb.gr στο Google News και μάθετε πρώτοι όλες τις ειδήσεις
